İHAM’ın Iovcev ve Diğerleri v. Moldova ve Rusya kararının özet çevirisi: “Rumence/Moldovca dilinde eğitim görmeyi ve vermeyi tercih eden öğrencilerin, ailelerin ve okul çalışanlarının taciz ve tehdit edilmesi,eğitim hakkı ve özel hayata saygı hakkı ihlalidir.”

İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi (İHAM), 17 Eylül 2019 tarihli Iovcev ve Diğerleri v. Moldova Cumhuriyeti ve Rusya Federasyonu davasında beşi öğrenci, üçü ebeveyn ve ikisi okul çalışanı olmak üzere on başvurucunun Rumence/Moldovca eğitim almayı ve vermeyi tercih etmesi nedeniyle çeşitli baskılara maruz kalmasını eğitim hakkına ve özel hayata saygı hakkına aykırı buldu. 

Başvuru, 2013-2014 yıllarında kendini ‘Moldavya Transdinyester Cumhuriyeti’ (‘MTC’) ilan eden otoritelerin, o bölgede, Latin alfabe kullanan dört Rumence/Moldovca konuşan okula baskı uygulaması hakkındadır. Özellikle, Mahkeme, söz konusu ilgili dönemde Rusya Federasyonu’nun devam eden askeri, ekonomik ve siyasal desteği bakımından ‘MRC’ üzerinde etkin bir kontrolünün olduğuna, böyle bir desteğin olmaması halinde ‘MRC’ nin varlığını sürdüremeyeceğine, başvurucuların hakları üzerinde gerçekleşen müdahale sebebiyle Rusya’nın Sözleşme’den doğan bir sorumluğunun olduğunu belirtmiştir. Buna karşılık, Mahkeme, başvurucuların şikayetlerinde belirttiği üzere Moldova Cumhuriyeti’nin pozitif yükümlülüğünü yerine getirmediğine karar vermemiştir. 

Kararın Mahkeme tarafından yayımlanan basın özetini Alp Cerrahoğlu Türkçe’ye çevirdi. 

Iovcev ve Diğerleri v. Moldova Cumhuriyeti ve Rusya, Başvuru no:40942/14, Karar tarihi: 17.09.2019. Kararı buradan okuyabilirsiniz.

Başlıca Olaylar

Başvurucular, 18 Moldova vatandaşıdır: 5 öğrenci, 3 öğrenci ebeveynleri ve Moldova Transdinyester Cumhuriyeti (‘MTC’) kontrolü altında bulunan ve Rumence/Moldovca konuşan okulların[1] 10 personelidir. Söz konusu okullar Latin alfabesini kullanmaktadır ve Moldova Milli Eğitim Bakanlığı tarafından onaylanan bir müfredatı takip etmektedir. ‘MRC’ Anayasası’nın 12. Maddesine göre, ‘MRC’ nin resmi dilleri Moldovca, Rusça ve Ukraynacadır.’ ‘MRC Diller Hakkında Kanun’’ [2]un 6. maddesi uyarınca Moldovca, Kiril alfabesi kullanılarak yazılmalıdır ve Latin alfabesinin kullanımı suç teşkil eder.

Başvurucular, 2013-2014 yılları arasında, okullara yönelik taciz ve tehdit kampanyası kapsamında, “MRC” yetkilileri tarafından kendilerine baskı uygulandığını iddia etmektedir. Başvurucular, özellikle, vergi ve sağlık muayeneleri; zorunlu hizmet; kiralardaki artış, banka hesapların dondurulması suretiyle öğretmenlere ücret ödenmesinin engellenmesi; elektrik ve gaz temininde kesintiler yapılması, okul personellerinin ücretlerinin ödenmesi amacıyla para getirildiğine tutuklama, arama ve el atmaların gerçekleştirilmesi  konularında şikayette bulunmuştur. İki öğrenci, okul binasının yönetimi MRC polisi tarafından devralındıktan sonra  okula Moldova Cumhuriyeti kontrolü altında bulunan bölgeden geçen bir otobüsle gitmeleri sebebiyle her gün süreleri iki saat ile 10 dakika arasında değişen arama ve kimlik kontrolüne tabii tutulduklarını ifade etmiştir.  

Şikayetler, Usul ve Mahkeme’nin Düzenlenmesi

Başvuru, İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi’ne 28 Mayıs 2014 tarihinde yapılmıştır.

İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi’nin 1 numaralı Protokol’ünün 2. maddesine (eğitim hakkı) dayanılarak yapılan başvuruda, başvurucular (5 öğrenci, 3 öğrenci ebeveyni) kendilerinin veya çocuklarının Rumence/Moldovca dilinde eğitim görmesini tercih etmeleri sebebiyle taciz ve tehdit edildikleri için şikayette bulunmuştur.

Sözleşme’nin 8. maddesine (özel hayata saygı hakkı) dayanarak, 10 başvurucu (ilgili okulların personelleri) Rumence/Moldovca dillerini tercih ettikleri için taciz ve tehdit edildikleri ve kültürel kimlik haklarının ihlali sebebiyle şikayette bulunmuştur.

Sözleşme’nin 5. maddesinin 1. fıkrasına (özgürlük ve güvenlik hakkı) dayanarak, 3 başvurucu (personel) hukuka aykırı bir şekilde özgürlüklerinden yoksun bırakıldıklarından şikayette bulunmuştur. Ayrıca, 8. maddeye (özel hayata saygı hakkı) dayanarak, 3 başvurucu aramalardan ve mülkiyetlerine el atmalardan şikayette bulunmuştur.

Mahkemenin Kararı

 1 Numaralı Protokol’ün 2. Maddesinin İhlali İddiası (Eğitim Hakkı)

5 öğrenci, 3 öğrenci ebeveyni kendilerinin veya çocuklarının Rumence/Moldovca dilinde eğitim görmesini tercih etmeleri sebebiyle taciz ve tehdit edildikleri için şikayette bulunmuştur.

Müdahale ve Meşru bir amacın olup olmaması

Mahkeme, kendi içtihadı olan Catan ve Diğerleri [3]kararını referans göstererek, başvurucuların, öğrencilerin ve ebeveynlerinin, 1 Numaralı Protokol’ün 2. Maddesine kapsamındaki haklarına müdahale edildiği sonucuna ulaşmıştır. Ayrıca, Mahkeme, Catan ve Diğerleri kararında, MTC otoritelerinin ilgili okullara yönelik uygulamalarında herhangi bir meşru amaçlarının olduğuna dair delil bulunmadığına dikkat çekmiştir.  İlaveten, Mahkeme, MRC’nin bu okullarda da uygulanmakta olan dil politikalarının, bir bütün olarak MRC’nin Moldova’dan ayrılarak Rusya ile birleşme amacını taşıyan siyasi hedeflerine uygun olarak Transdenistriya Bölgesinde yaşayan Moldova halkının kültürlerinin ve dillerinin Ruslaştırılmaya zorlandığı kanaatindedir. Mahkeme, mevcut dosyada farklı bir sonuca ulaştırabilecek herhangi bir neden görmemiştir. Bu doğrultuda, Mahkeme, başvurucu öğrenci ve ebeveynlerinin 1 Numaralı Protokol’ün 2.maddesi kapsamındaki haklarına bulunulan müdahalenin meşru bir amacının olmadığı ve bu sebeple Başvurucular bakımında ilgili hükmün ihlal edildiğine hükmetmiştir.

Devlet’in sorumluluğu sorunu

Moldova Cumhuriyeti bakımından, Mahkeme, Mozer [4]davasındaki belirlediği ilkelere gönderme yapmıştır. Bu bağlamda, Moldova Cumhuriyeti, Transdinyester bölgesinde bulunan Rumence/Moldovca dillerindeki okulların eğitimlerine devam etmesi amacıyla fon sağladığı ve çocukların da okullarına bu şekilde devam ettiği dikkate alındığında Mahkeme, Moldova Cumhuriyeti’nin başvurucuların çıkarını korumak adına kayda değer çabayı gösterdiğini belirtmektedir. Sonuç olarak, Mahkeme, başvurucular açısından Moldova Cumhuriyeti’nin pozitif yükümlülüğünü yerine getirmekte başarısız olmadığına ve 1 numaralı Protokol’ün 2. Maddesini ihlal etmediğine hükmetmiştir.

Rusya Federasyonu bakımından, Mahkeme, belirtilen zaman diliminde bu Devlet’in MRC üzerinde etkin bir kontrolünün olduğu sonucuna ulaşmıştır. Bu sonuç üzerine ve içtihatlarına[5] uygun olarak, Mahkeme, Rusya’nın ikincil yerel idarenin politikaları ve eylemleri üzerinde belirli bir kontrolünün olup olmadığı konusunda karar vermeye gerek olmadığı görüşündedir. MRC’nin, Rusya tarafından süre gelen askeri, ekonomik ve siyasi destek olmaksızın var olmaya devam edemeyeceği dikkate alındığında başvurucuların haklarına yönelik gerçekleştirilen müdahale bakımından Rusya’nın Sözleşmeden kaynaklanan sorumluğu söz konusu olmaktadır. Sonuç olarak, başvurucular bakımından 1 Numaralı Protokolün 2. maddesi Rusya Federasyonu tarafından ihlal etmiştir.

8. Maddenin İhlali İddiası (Özel Hayata Saygı Hakkı) 

İlgili okulların 10 personeli kültürel kimlik haklarının ihlali sebebiyle şikayette bulunmuştur.

Mahkeme, MRC tarafından yukarıda belirtilen okulların personellerine yönelik olarak gerçekleştirilen tacizlerin personeller üzerinde haklı gerekçelerle korku ve aşağılanma hisleri uyandıracağını belirtmektedir. Mahkeme, ayrıca, Transdinyester bölgesindeki Rumence/Moldovca konuşan okullara yönelik olarak yürütülen korkutma kampanyasının, başvurucular dahil olmak üzere okul personelinin öz saygısı ve öz güveni üzerinde zorunlu olarak etki yaratacağı sonucuna ulaşmaktadır. Böylelikle, MRC otoriteleri tarafından gerçekleştirilen taciz, Sözleşme’nin 8. maddesi anlamında 10 başvurucunun özel hayatını, etnik kökenleri ve profesyonel çalışmaları üzerinden zorunlu olarak etkilemiştir. Sonuç olarak, 10 başvurucu bakımından, Mahkeme, özel hayata saygı haklarına müdahale gerçekleştiğine ve müdahalenin meşru bir amaca yönelik olmadığına hükmetmiştir. Böylelikle, 10 başvurucu açısından Sözleşme’nin 8. maddesi, Rusya Federasyonu tarafından ihlal edilmiştir.

Ancak, Mahkeme, Sözleşme’nin 8.maddesinin Moldova Cumhuriyeti tarafından ihlal edilmediği sonucuna ulaşmıştır.

5. Maddenin 1. Fıkrasının (Özgürlük ve Güvenlik Hakkı) ve 8. Maddenin (Özel Hayata ve Aile Hayatına Saygı Hakkı) İhlali İddiası

Mahkeme ilk olarak, MRC otoriteleri tarafından tutuklanan ve aranan aynı zamanda birkaç saat alıkonulan ilgili üç başvurucunun, Sözleşme’nin 5.maddesi anlamında özgürlüklerinden mahrum bırakıldıkları kanaatine varmıştır. Mahkeme, Transdinyester bölgesinin Sözleşme ile uyumlu bir yargı geleneğinin olmadığını belirttiği Mozer içtihadına dikkat çekmiştir. Gerek MRC mahkemeleri gerek bu yetkiye sahip olduğu anlamına gelebilecek herhangi başka MRC otoritesi Sözleşme’nin 5. maddesinin 1.fıkrasının c bendi anlamında Başvurucuları yakalamaya ve alıkoymaya (hukuka uygun olarak) yetkili değildir. Sonuç olarak, üç başvurucu bakımından Sözleşme’nin 5. maddesinin 1. fıkrası ihlal edilmiştir.

Ayrıca, Mahkeme, bu başvuruculara yönelik yapılan aramaların ve şahsı malvarlıklarına karşı gerçekleştirilen el atmaların, Sözleşme’nin 8. maddesinin 1. fıkrası kapsamında garanti altına alınan, konutlarına ve özel hayatlarına saygı hakkına müdahale teşkil ettiğini belirtmektedir. Mahkeme, mevcut davada, söz konusu müdahalelerin meşru bir dayanağının olduğu anlamına gelen herhangi bir delil bulunmadığına işaret etmektedir. Böylelikle, üç başvurucu bakımından Sözleşme’nin 8. maddesi ihlal edilmiştir.

Son olarak, Mahkeme, şikayetlerden hareketle Moldova Cumhuriyeti’nin pozitif yükümlülüklerini yerine getirme konusunda başarısız olmadığı görüşündedir. Ancak, Mahkeme, bu hükümlerin Rusya Federasyonu tarafından ihlal edildiğini tespit etmiştir.

Adil Tazmin ( 41. Madde)

Mahkeme, Rusya’nın manevi zararlarına karşılık her üç başvurucuya 12.000 Euro ödemesine, 15 başvurucunun manevi zararlarına karşılık 6.000 Euro; ve başvurucuların masraf ve harcamamalarına karşılık ortaklaşa 5.000 Euro ödemesine hükmetmiştir.

[1] Okulların adı: Lucian Blaga de Tiraspol, Ştefal cel Mare de Grigoriopol, Mihai Eminescu de Dubăsari ve Corjova Koleji

[2] Kanun, 8 Eylül 1992 tarihinde yürürlüğe girmiştir.

[3] Catan ve Diğerleri v.  Moldova Cumhuriyeti ve Rusya ([GC], nos. 43370/04 ve 2 diğerleri, AIHM 2012.

[4] Mozer v. Moldova Cumhuriyeti ve Rusya ([GC], no. 11138/10, 23 Şubat 2016)

[5] Ilaşcu ve Diğerleri v. Moldova ve Rusya ([GC], no. 48787/99, AIHM 2004-VII); Ivanţoc ve Diğerleri v. Moldova ve Rusya (no. 23687/05, 15 Kasım 2011); yukarıda gönderme yapılan Mozer; ve yukarıda gönderme yapılan Catan.