FORUM – Av. Can Yavuz – Cinsel İçerikli Görüntülerin Rıza Dışı Paylaşımı: İntikam Pornosu

Av. Can Yavuz – İstanbul Barosu

Giriş: Cinsel içerikli görüntülerin rıza dışı paylaşımı son günlerde Türkiye’nin gündemine bir kez daha girdi. Bu blog yazısı bu olguyu mağdur odaklı bir yaklaşımla ve toplumsal cinsiyet perspektifi gözeterek kısaca ele almaya çalışacaktır. Blog yazısı sırasıyla intikam pornosu teriminin anlamına, bunun niçin sorunlu bir terim olduğuna, cinsel içerikli görüntülerin rıza dışı paylaşımının ardındaki nedenlere, intikam pornosunun toplumsal cinsiyet perspektifine, mağdurlar üzerindeki olumsuz etkisine, ilgili Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) kararlarına ve intikam pornosu ile ifade ve basın özgürlüğü ilişkisine değinilecektir.

Olguyu adlandırma: Türkiye’de mahrem, cinsel içerikli görüntüleri rıza dışı paylaşımı için çoğunlukla kaset skandalı terimi tercih edilmektedir. İngilizce literatürde genelde tercih edilen terim intikam pornosudur (revenge porn) ve bu kullanımın farklı dillere aynen geçtiği gözlemlenmiştir.

İntikam pornosu nedir: İntikam pornosu bireyin mahrem, cinsel içerikli görüntülerinin rıza dışı paylaşımıdır. Rıza dışı paylaşılan görüntüler paylaşım öncesi rıza ile elde edilmiş olabileceği gibi (örneğin sevgililerin rızayla birbirlerine yolladıkları görüntüler) rıza dışı şekilde ele geçirilmiş (örneğin hackleme, gizli çekim) olabilir. İntikam pornosuna konu olan görüntüler hem gerçek görüntüleri hem de yapay zekâ ile üretilen gerçekçi yapay görüntüleri (deepfake) kapsamaktadır.

Sorunlu bir terim: İntikam pornosunun sorunlu ve mağdurları yadsıyıcı bir terim olduğu düşünülmektedir. Çünkü bu terimdeki intikam ve pornografi sözcükleri ilgili olguyu karşılamamaktadır. Bir intikam pornosu mağduruna göre “intikamın tanımı sizin birine kötülük yapmanız yüzünden birinin size bir şey yapmasıdır. Bu mağdurun bunu hak edecek bir kötülük yapmış olduğunu ima etmektedir.[1]” Terimdeki pornografi kelimesine dönüldüğünde, pornografinin rıza dâhilinde çekilip yine rızayla yayımlandığı ve sadece yetişkinleri konu edindiği görülmektedir. Bu özellikleri düşünüldüğünde pornografinin de mahrem görüntülerin rıza dışı paylaşımını tanımlamak için yerinde bir sözcük olmadığı söylenebilir. Bir kadın hakları savunucusunun belirttiği üzere “bu konu hakkındaki kelimelerimiz önemlidir. Bu intikam değil, bu porno değil. Bu tacizdir.[2]”

İntikam pornosu paylaşımı ardındaki sebepler: İntikam pornosu paylaşımının ardında farklı sebepler olmakla birlikte bunlardan üçünün ön plana çıktığı söylenebilir. Bunlar 1) siyasi arenadaki rakipleri alt etmek, 2) ekonomik kazanç sağlamak, 3) partneri kontrol etmek veya cezalandırmaktır. Bu nedenlere sırasıyla değinilecektir.

Bugünlerde gündemdeki intikam pornosu iddiaları Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nde siyasi bir krize ve eski Başbakan Ersan Saner’in siyasetten çekilmesine sebep olmuştur. Aslında benzer olaylar Türkiye’de de birçok kez yaşanmıştır. Savcı Nuh Mete Yüksel 2000’de Fetullah Gülen hakkında yasa dışı örgüt kurmak ve yönetmekten iddianame hazırladıktan sonra “kasetinin” bulunması sebebiyle görevinden alınmıştır. Cumhuriyet Halk Partisi genel başkanı olduğu dönemde Deniz Baykal’a ait olduğu öne sürülen intikam pornosu görüntüleri paylaşılmış, süreç Baykal’ın genel başkanlıktan istifasıyla sonuçlanmıştır. 2011’de kritik bir genel seçime gidilirken iktidardaki Adalet ve Kalkınma Partisi’ne karşı o dönem muhalif bir politika izleyen Milliyetçi Hareket Partisi’nin önde gelen isimlerine ait olduğu sürülen intikam pornoları seçim arifesinde İnternet’te yayımlanmıştır. Bunun üzerine genel başkan yardımcısı pozisyonundaki ve üst sıralardan milletvekili adayı olan birçok isim seçimden yaklaşık bir ay önce partisinden istifa etmiştir. Bu vakalara bakıldığında, intikam pornosunun Türk yakın tarihinin kritik kavşaklarında önemli rol oynadığı, hatta siyaseti dizayn etmek için bir silah olarak kullanıldığı söylenebilir.

Ekonomik gaye açısından bakıldığında, yalnızca intikam pornosu barındıran İnternet sitelerinin kurulup bunların çektiği ziyaretçilere reklam gösterilerek gelir elde edilmesi, ana akım pornografi sitelerine intikam pornosu yüklenerek bunların daha fazla ziyaretçi çekmesinin sağlanması, mağdura şantaj yapılarak ondan ekonomik kazanç elde edilmesi “intikamın” kâra dönüşümü için kullanılan yollardır. Bu noktada intikam pornosunun kayda değer ilgi çektiği vurgulanmalıdır. Kimileri bu ilgiyi insan doğasının ilkel yönüne bağlamaktadır. Bir görüşe göre “vücutlarımız doğada az bulunduğundan yağ ve şeker tüketmeye programlanmıştır… Aynı şekilde, bizler biyolojik olarak kışkırtıcı şeylere, iğrenç, şiddet içeren veya cinsel şeylere ve aşağılayıcı, yüz kızartıcı, saldırgan dedikodulara dikkat etmeye programlanmışız. Dikkatli olmazsak obezitenin psikolojik muadilini geliştireceğiz. Kendimizi, bizim ve bir bütün olarak toplum için en az faydalı içerikleri tüketirken bulacağız.[3]” Bir başka görüşe göre “çıplak kadın bedenlerini görmek isteyen birisi bir mouse tıklamasıyla rıza gösteren bireylerin milyonlarca cinsel içerikli uç resim ve videolarına kolaylıkla erişebilir. ‘İntikam pornosu’ müşterileri böyle bir görsel cinsel tasvirden değil, gerçek şu ki bunlardaki insanların—genellikle kadınların—bakılmaya rıza göstermemesinden tahrik olmaktadır.[4]” İntikam pornosu; şiddet, cinsellik, dedikodu, aşağılama gibi insanın ilkel yönüne hitap eden birçok ögenin birleşimidir; bu nedenle çok sayıda tık alabilir ve bir gelir kapısına dönüşebilir.

İntikam pornosu paylaşımı ardındaki üçüncü ve muhtemelen en yaygın sebep partneri kontrol etmek ya da cezalandırmaktadır. Tipik intikam pornosu vakası failin, partnerinin veya eski partnerinin mahrem görüntülerini rıza dışı şekilde paylaşmasıdır. Ayrıca, failin partnerini belli bir şeyi yapması ya da yapmaması için intikam pornosunu paylaşmakla tehdit etmesine de sıkça rastlanmaktadır. Bu bakımdan intikam pornosu; flört şiddetinin, yakın partner şiddetinin, ev içi ya da aile içi şiddetinin bir uzantısı olabilir.

Toplumsal cinsiyet perspektifi: İntikam pornosundan söz ederken toplumsal cinsiyet duyarlılığı gösterilmesi ve cinsiyet normları, cinsiyet dinamikleri, cinsiyete dayalı iktidar ilişkilerinin göz önünde bulundurulması gereklidir. Çünkü bu olgu toplumun farklı kesimlerini değişik şekillerde etkilemektedir.

Araştırmalar intikam pornosunun ezici çoğunlukla kadınları hedef aldığını göstermektedir. Birleşik Krallık’taki intikam pornosu yardım hattını 2015-16’da arayanların yaklaşık dörtte üçünün kadın olduğu gözlemlenmiştir. En bilinen intikam pornosu sitesindeki intikam pornosu videolarının yüzde doksanının mahrem görüntüleri eski partnerleri tarafından paylaşılan kadınlar olduğu görülmüştür. Kanada’da 2016’da polise yansıyan intikam pornosu vakalarındaki mağdurların yüzde doksan ikisi kadındır. Türkiye hakkında (yazarın bildiği kadarıyla) bir alan araştırması olmadığından bir sonuca varmak zordur.

Deepfake ile üretilen yapay pornografik görüntüler (tıpkı gerçek intikam pornosu gibi) kadınları hedef tahtasına koymaktadır. 2019’da yayımlanan bir araştırmanın tespit edebildiği deepfakelerin yüzde doksan altısı pornografiktir ve bunların hepsi kadınların görüntüleridir. 2019 itibarıyla bahsedilen pornografik deepfakelerin en az 134 milyon kişi tarafından görüntülendiği tahmin edilmektedir. Aynı şekilde, deepfake pornografisi üretiminde kullanılan DeepNude uygulaması ve Telegram gruplarında deepfake pornografisi üreten bot (uygulama) sadece kadınların deepfake pornografik görüntülerini üretebilmekte, erkek fotoğrafları üzerinde çalışmamaktadır. Bu konuyu açmak gerekirse, DeepNude uygulaması ve Telegram grubundaki bot kadınların giyinik fotoğraflarını yapay zekâ sistemleriyle çıplağa dönüştürmektedir. Bunun mağdurlarının ezici çoğunlukla sıradan kadınlar olduğu gözlemlenmiştir.

İntikam pornosunun cinsiyet kimliği, cinsel yönelim ayrımı yapmaksızın herkesi olumsuz etkileyebileceği göz ardı edilmemelidir. Araştırmalar intikam pornosunun LGBTİ bireyleri heteroseksüellere kıyasen daha yoğun şekilde etkilediğini, LGBTİ bireylerin heteroseksüellere kıyasen daha fazla intikam pornosu tehdidi altında olduğunu ortaya koymuştur.

İntikam pornosunun erkekler üzerindeki etkisine bakıldığında ön plana çıkan özelliklerden ikisi şunlardır. Öncelikle, maskulen kültür, norm ve klişelerle uyumlu olmayan erkeklerin diğer erkeklere kıyasen daha fazla intikam pornosu riski altında olduğu ileri sürülmüştür. Bir başka husus ihlalin gerçekleşme şekline ilişkindir. Heteroseksüel erkeklerin mahrem görüntülerinin elde edilmesi durumunda (özellikle ekonomik) şantaja maruz kalma risklerinin kadınlara kıyasen daha fazla olduğu gözlemlenmiştir.

Sonuç itibarıyla, intikam pornosunun herkesi mağdur edebileceği göz ardı edilmemekle birlikte kadınları daha fazla etkilediği söylenebilir. Dahası, intikam pornosu mağdurlarının kayda değer kısmı kadınken, hem faillerin hem de intikam pornosu izleyicilerinin önemli bölümünün erkek olduğu gözlemlenmiştir. Çoğunlukla kadınların mağdur erkeklerin ise fail ve tüketici olduğu bir şiddet biçiminin İstanbul Sözleşmesi deyimiyle kadınlara karşı toplumsal cinsiyete dayalı şiddet olarak nitelenmesi yerinde olacaktır.

Mağdurların yaşadığı sorunlar: İntikam pornosu mağdurların hayatını birçok cepheden olumsuz yönde etkilemektedir. Mağdurların yaşadığı başlıca olumsuz etkiler 1) sağlık sorunları, 2) iş hayatındaki sorunlar, 3) ısrarlı takip, 4) caydırıcı etki, 5) mağdur suçlayıcılığıdır.

Sağlık sorunlarından başlamak gerekirse, araştırmalar intikam pornosu mağdurlarının bazılarının (rıza dışı paylaşım sebebiyle) kayda değer süre boyunca kaygılı hissettiğini, depresyon ve travma sonrası stres bozukluğu yaşadığını ortaya koymuştur. Kimi mağdurların dijital imajlarının kontrolünü kaybettiği hissine kapıldığı, insanlara güvenmekte zorluk çektiği, öz güveninin ve öz saygısının olumsuz etkilendiği ve olumsuz savunma mekanizmaları geliştirdiği görülmüştür.

Sorunların mağdurların iş yaşamına yansıyabildiği, bazı mağdurların iş ya da eğitim yaşamına ara verdiği gözlemlemiştir. Verilen ara kimi zaman bir “tercih” değildir ve intikam pornosu paylaşımı yüzünden mağdurların işinden kovulduğu hikâyelere rastlanmaktadır. İnsanların sosyoekonomik değerinin İnternet’teki imajlarıyla ölçüldüğü bir çağda dijital imajının zedelenmesi sebebiyle mağdurlar yeni bir iş bulmakta da zorlanabilir.

İntikam pornosu mağdurlarının karşılaştığı önemli sorunlardan birisi ısrarlı takiptir. İntikam pornosu paylaşılırken kimi zaman mağdurun adı, adresi, sosyal medya hesapları, telefon numarası gibi kişisel verileri görüntülerle birlikte ifşa edilmektedir. Bu ifşanın ısrarlı takip için zemin oluşturduğu vakalara rastlanmıştır.

Caydırıcı etki mağdurların sıkça yaşadığı sorunlardan bir başkasıdır. İntikam pornosu mağdurlarının (özellikle de intikam pornosuyla birlikte iletişim bilgisi paylaşılanların) sosyal medya hesaplarını daha az kullandığı ya da kapattığı, İnternet’i çekinerek kullandığı gözlemlenmiştir.  Birçok intikam pornosu mağduru yaşadıklarından sonra İnternet’i güvende hissetmedikleri bir mecra olarak tanımlamaya başlamış, İnternet’i yeniden travmaya neden olabilecek bir tetikleyici olarak görmüştür. Dijital dünyada iyi bir imaja sahip olmanın iş bulabilme, bankadan kredi alma, ev kiralama, vize alıp bir ülkeye girmek için sınır kontrolünü geçme gibi hayatın her köşesine etki ettiği bir dönemden geçilirken, mağdurların güvende hissettirilmeyerek çevirim içi dünyadan dışlanması onların hayatlarının birçok yönünü olumsuz etkileyebilir. Mağdurların İnternet ile olan bağlantılarını kesmesi onların iş yaşamına ilişkin fırsatları kaçırmalarına, ifade özgürlüklerini kullanamamalarına, sosyal ilişkilerinin zayıflamasına ve başka birçok zarara neden olabilir.

Değinilecek son olumsuz etki mağdur suçlayıcılığıdır. Ekseriyetle kadınlara yönelen mağdur suçlayıcılığı yüzünden kadın mağdurlar “mahrem fotoğraflarını erkek arkadaşınla paylaşırken ne bekliyordun” sorusuyla sıkça karşılaşmaktadır. Mağdurlar bunun gibi yargılar sebebiyle “desteklenmeyen”, “yargılanan”, “yalnız” hissettiklerini söylemektedir. Bir kadın mağdur “bunun [intikam pornosu paylaşımının] bizim hatamız olduğunu düşünüyorlar gibi… hiçbir zaman çıplak fotoğrafımız olmamalı, göndermemeliyiz… bunu yapmak için baskı altındayız, yapınca da ayıplanıyoruz” sözleriyle yaşadıklarını özetlemiştir.[5] Mağdur suçlayıcılığının intikam pornosu paylaşımından doğan zararı katladığı söylenebilir.

Mağdur suçlayıcılığı intikam pornosu paylaşımındaki esas sorunu tespit edememektedir. İntikam pornosundaki sorun mahrem görüntülerin bir kişiyle güven ilişkisi çerçevesinde paylaşılması değil, güven duyularak paylaşılan mahrem görüntülerin makul mahremiyet beklentisi ihlal edilerek başkalarıyla paylaşılmasıdır. Batı Avustralya Yüce Mahkemesinin karara bağladığı bir intikam pornosu davasındaki tespitleri bu durumu açıklar niteliktedir. “İki sevgili arasında paylaşılan ve özel olarak çekilen mahrem fotoğraf ve videolar normal olarak gizli kalması gereken bir karakter taşır ve zımmen herhangi bir üçüncü kişiye gösterilmemesi şartıyla paylaşılmıştır.[6]”

AİHM kararları: İntikam pornosuna ilişkin hukuki uyuşmazlıklar AİHM önüne taşınmıştır. AİHM Khadija Ismayilova – Azerbaycan kararında başarılı muhalif gazeteci Khadija Ismayilova’nın yaptığı yolsuzluk haberleri sonrasında intikam pornosuyla tehdit edilmesinin, ardından intikam pornosunun yayımlanmasının, tüm bunların etkin soruşturulmamasının hatta soruşturma sürecinde resmî makamların Ismayilova’nın kişisel verilerini hukuka aykırı şekilde yayımlamasının onun özel hayata saygı hakkı ve ifade özgürlüğünü ihlal ettiğine karar vermiştir. Kararın ayrıntılı çevirisine buradan ulaşılabilir.

Volodina – Rusya (no. 2) kararında başvurucuVolodina’nın partneri, Volodina adına sahte sosyal medya hesapları açıp Volodina’nın mahrem fotoğraflarını yayımlamış, takipçi tacizcilik yapmış ve Volodina’yı öldürmekle tehdit etmiştir. Yetkili makamlar Volodina’yı bu tekrarlayan tacizlere karşı korumadığından AİHM başvurucunun özel hayata saygı hakkının ihlal edildiğine karar vermiştir. Kararın ayrıntılı çevirisine buradan ulaşılabilir.

Yukarıdaki kararlar ışığında intikam pornosu paylaşımının kişinin özel hayata saygı hakkını ve kimi durumlarda ifade özgürlüğünü ihlal edebileceği söylenebilir.

Basın, ifade özgürlüğü ile intikam pornosu ilişkisi: Yazıyı sonlandırmadan olası bir yanlış anlaşılmanın önüne geçmek için bir not düşmekte fayda vardır. Bu yazıdaki tespitlerin çoğu kamusal yaşamda rol oynamayan sıradan kişilerin mağduriyetine ilişkindir. İntikam pornosundaki kişi kamusal yaşamda önemli rol oynayan biriyse ve intikam pornosu paylaşımı ardında kamunun bilgi edinmekte meşru, üstün menfaati olan bir hikâye yer alıyorsa, hem ilgili intikam pornosu hem de onun ardındaki hikâye ifade ve basın özgürlüğü koruması altında olacaktır.

Kaynakça

Can Yavuz, Cinsel İçerikli Görüntülerin Rıza Dışı Paylaşımı İntikam Pornosu,Ankara, Seçkin Yayıncılık, 1. Baskı, 2021

---

[1] Gallagher, S. (2019, Ağustos 3). ‘Revenge Porn’ Is Not The Right Term To Describe Our Experiences, Say Victims. Haziran 20, 2020 tarihinde HuffPost: https://www.huffingtonpost.co.uk/entry/why-are-we-still-calling-it-revenge-porn-victims-explain-change-in-the-laws-needed_uk_5d3594c2e4b020cd99465a99?_guc_consent_skip=1592649298 adresinden alındı

[2] Women’s Aid. (2016, Aralık 31). Media Release: Women’s Aid welcomes Tánaiste’s move to tackle cyber-stalking and ‘revenge pornography’. Haziran 20, 2020 tarihinde Women’s Aid: https://www.womensaid.ie/about/newsevents/news/2016/12/31/media-release-womens-aid-welcomes-tanaistes-move-t/ adresinden alındı

[3] Aktaran, Citron, D. K. (2014). Hate Crimes in Cyberspace (1. b.). Harvard University Press. s. 71-72

[4] Franks, M. A. (2019). Redefining “Revenge Porn” Reform: A View From the Front Lines. Florida Law Review, 69(5). s. 1254

[5] Bates, S. (2015). “Stripped”: An Analysis of Revenge Porn Victims’ Lives after Victimization (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). St. Thomas University. s. 110

[6] Aktaran, Kirchengast, T., & Crofts, T. (2019). The legal and policy contexts of ‘revenge porn’ criminalisation: the need for multiple approaches. Oxford University Commonwealth Law Journal, 19(1). s. 20