İHAM’ın Leon Madrid v. İspanya kararının özet çevirisi: “Somut olayın koşulları gözetilmeden, çocuğun otomatik olarak önce babanın sonra annenin soyadını almasının dayatılması, toplumsal cinsiyet eşitliği bağlamında ayrımcılık yasağının ihlalidir.”

İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi (İHAM/Mahkeme), 26 Ekim 2021 tarihli León Madrid v. İspanya (başvuru no. 30306/13) davasında, oy birliğiyle, İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi’nin (İHAS) 8. maddesiyle (özel ve aile hayatına saygı hakkı) bağlantılı olarak 14. maddesinin (ayrımcılık yasağı) ihlal edildiğine hükmetmiştir.

Dava, başvurucunun reşit olmayan kızının (2005 doğumlu) kayıtlı soyadlarının sıralamasının değiştirilmesi talebine ilişkindir. Söz konusu zamanda İspanya kanunları, ebeveynler arasındaki bir anlaşmazlık durumunda çocuğun sırasıyla önce babanın sonra da annenin soyadını taşımasını düzenlemiştir. Başvurucu bu düzenlemenin ayrımcı olduğunu iddia etmiştir.

Mahkeme’nin görüşüne göre, yerel mahkemelerin davaya konu olayın özel koşullarını hesaba katmasına engel olan, ilgili yasanın olaya otomatik olarak uygulanabilirlik niteliği Sözleşme altında geçerli bir şekilde gerekçelendirilemez. Her ne kadar ebeveynler arasındaki bir anlaşmazlık durumunda babanın soyadının önce yazılması gerektiğini düzenleyen yasa pratikte gerekli olabilse ve Sözleşme’yle mutlak bir uyuşmazlık göstermese de, özel durumlarda istisnai uygulamaların mümkün olmaması kadınlara karşı fazlasıyla katı ve ayrımcı bir durum yaratmaktadır. Ek olarak, erkeğin soyadının ilk sırada yazılması hukuki belirlilik amacına hizmet ediyor olsa da kadının soyadının ilk olarak yazılmasıyla da aynı amaca hizmet edilebilir. Bu temelde, Hükümet tarafından başvurucuya uygulanan farklı muameleyi gerekçelendirmek amacıyla sunulan gerekçeler yeterince objektif ve makul değildir.

Kararın tamamını buradan okuyabilirsiniz. Kararın basın özeti çeviri ise Dadlez Sabak tarafından yapılmıştır.

León Madrid v. İspanya, Başvuru no. 30306/13, Karar Tarihi: 26.10.2021

Temel olaylar

Başvurucu, Josefa León Madrid, 1969 yılında doğmuş, Palma de Mollarca’da (İspanya) yaşayan bir İspanya vatandaşıdır.

Başvurucunun 2004-2005 yılları arasında J.S.T.S ile bir ilişkisi olmuş ve başvurucu hamile kalmıştır. Başvurucuya göre, J.S.T.S başvurucuya hamileliğini sonlandırması için ısrar etmiş ve bu durum başvurucunun hamileliği sonlandırmak istememesi üzerine J.S.T.S ile tüm iletişimini kesmesine sebep olmuştur. 2005 yılında, başvurucu bir kız çocuğu doğurmuş ve çocuk başvurucunun kullandığı, başvurucunun kendi anne ve babasından gelen soyadlarıyla nüfusa kaydedilmiştir.

2006 yılında J.S.T.S başvurucuya karşı evlilik dışı babalık davası açmıştır. J.S.T.S’nin çocuğun biyolojik babası olarak kabul edildiği dava süreci sonunda, hakim çocuğun babalık soyadının annesinden gelen soyadından önde yazılmasına karar vermiştir. Başvurucu bu kararı taşıdığı üst mahkemelerde de başarısız olmuştur. İç hukuk süreci 2012 yılında sona ermiştir.

Söz konusu dönemde ilgili İspanyol kanunu (Doğum, Evlenme ve Ölümlerin Kaydedilmesine Dair Kanunun Uygulanmasına İlişkin Yönetmelik’in 194. Maddesi) ebeveynler arası uyuşmazlıklarda çocuğun önce babanın ardından annenin soyadını alacağını düzenlemektedir. Başvurucu, İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi önünde ilgili düzenlemenin ayrımcılık teşkil ettiğini ve soyadı sıralamasında her olayın özel koşullarının gözetilmesi gerektiğini öne sürmüştür.

Şikayetler

Başvurucu, Sözleşme’nin 8. maddesiyle (özel hayata ve aile hayatına saygı hakkı) bağlantılı olarak 14. maddesine (ayrımcılık yasağı) dayanmıştır.

Başvuru, İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi’ne 24 Nisan 2013 tarihinde yapılmıştır.

Mahkeme’nin Kararı

8. Madde ile Bağlantılı Olarak 14. Madde (Ayrımcılık Yasağı)

Mahkeme, söz konusu Doğum, Evlenme ve Ölümlerin Kaydedilmesine Dair Kanunun Uygulanmasına İlişkin Yönetmelik’in 194. Maddesinin; ebeveynler arasındaki anlaşmazlık durumunda “medeni hal hakimi”nin çocuğun yüksek yararını temele alarak soyadı sıralamasına karar vereceğini düzenleyen 20/2011 sayılı kanunla değiştirildiğini belirtmiştir. Fakat, bu yeni düzenlemeler, başvurucunun 16 yaşındaki kızı için uygulanabilir değildir. Eski mevzuatın otomatik olarak uygulanması, hakimin başvurucunun J.S.T.S’nin ilk süreçte başvurucunun hamileliği sonlandırması yönündeki ısrarı, çocuğun doğumundan itibaren bir yıldan fazla süreyle annesinin iki soyadını kullanıyor olduğu gerçeği veya baba tarafından hemen tanınmamış olması gibi dosyanın somut koşullarından kaynaklanan şikayetlerini dikkate almasını engellemiştir.

Mahkeme, benzer durumdaki iki kişinin, başvurucunun ve çocuğun babasının, farklı muameleler gördüğünü ve bu farklılığın cinsiyete dayalı olduğunu belirtmiştir.

Mahkeme, görevinin söz konusu olayda ebeveynler arasında anlaşmazlık durumunda babanın soyadını ilk sıraya koyma sonucunu doğuran cinsiyete dayalı farklı muamelenin Sözleşme’nin 8. maddesi ile bağlantılı olarak 14. maddesini ihlal edip etmediğinin tespiti olduğunu belirtmiştir. Bu bağlamda, söz konusu dosyada başvurucunun kızının soyadını değiştirmek konusundaki özel menfaati ve soyadların seçimi konusundaki kamu menfaatleri gibi çeşitli menfaatler arasındaki dengelerin kurulması ulusal makamların görevidir.

Mahkeme, İspanya’daki güncel sosyal bağlamın, söz konusu dosyaya uygulanabilir mevzuatın düzenlendiği tarihteki sosyal bağlamla örtüşmediğini gözlemlemiştir. 1950’li yıllardan itibaren, iç hukukun uluslararası belgelerle uyumlu hale getirilmesi ve geçmişte hakim olan ataerkil aile anlayışının terk edilmesinin etkisiyle ülkede bir takım sosyal değişimler yaşanmıştır. İspanya, 24 Kasım 1977 tarihinden itibaren Avrupa Konseyi’nin bir üyesi olarak, bu konudaki taahhütlerini yerine getirmiş ve kabul edilen karar ve tavsiyelere uygun olarak İspanya halkında cinsiyet eşitliğine dair çok sayıda önlem almıştır.

Mahkeme, son gelişmelere dikkat etmiş ancak söz konusu dosyaya Doğum, Evlenme ve Ölümlerin Kaydedilmesine Dair Kanunun Uygulanmasına İlişkin Yönetmelik’in 194. maddesinin uygulanabilir olduğunu gözlemlemiş ve belirli bir ülkede varsayılan genel geleneklere veya çoğunluk tutumuna yapılan atıfların, cinsiyete dayalı muamele farklılıklarını meşru kılmak için yeterli olmadığı yönündeki fikrini yinelemiştir.

Hükümet, kız çocuğunun istediği durumda 18 yaşına ulaştığında soyadlarının sıralamasını değiştirebileceğini öne sürerek ayrımcılığın varlığını reddetmiştir. Böylesine bir süreye tabi tedbirin yalnızca biyolojik olarak bağlantılı olduğu bir babanın soyadına öncelik vermek zorunda kalacak bir küçüğün kişilik hakları ve kimliği üzerinde oluşacak tartışılmaz etkilerin yanı sıra Mahkeme tedbirin başvurucunun hayatındaki yansımalarını da göz ardı edemezdi: Başvurucu, kızının doğduğu andan beri hayatını paylaşan yasal temsilcisi olarak çocuğunun soyadını değiştirememesinden dolayı ortaya çıkan ayrımcılık sebebiyle her gün mağdur olmuştur. İsmin doğumda belirlenmesinin etkileriyle kişinin ismini daha sonra değiştirme olasılığı arasında bir ayrım yapılması gerekmektedir.

Mahkeme’nin görüşüne göre, yerel mahkemelerin davaya konu olayın özel koşullarını hesaba katmasına engel olan, ilgili yasanın olaya otomatik olarak uygulanabilirlik niteliği Sözleşme altında geçerli bir şekilde gerekçelendirilemez. Her ne kadar ebeveynler arasındaki bir anlaşmazlık durumunda babanın soyadının önce yazılması gerektiğini düzenleyen yasa pratikte gerekli olabilse ve Sözleşme’yle mutlak bir uyuşmazlık göstermese de özel durumlarda istisnai uygulamaların mümkün olmaması kadınlara karşı fazlasıyla katı ve ayrımcı bir durum yaratmaktadır. Ek olarak, erkeğin soyadının ilk sırada yazılması hukuki belirlilik amacına hizmet ediyor olsa da kadının soyadının ilk olarak yazılmasıyla da aynı amaca hizmet edilebilir.

Bu temelde Hükümet tarafından başvurucuya uygulanan farklı muameleyi gerekçelendirmek amacıyla sunulan gerekçeler yeterince objektif ve makul değildir. Dolayısıyla Sözleşme’nin 8. maddesiyle bağlantılı olarak 14. madde ihlal edilmiştir.

Adil Tazmin (Madde 41)

Mahkeme, İspanya’nın başvurucuya 10.000 Euro manevi tazminat ödemesine ve yargılama masraf ve giderleri olarak 23.853,22 Euro’nun ödenmesine karar vermiştir.